Od słowa do słowa, czyli tajemnice eksponatów... strug

Spośród muzealnych eksponatów najliczniejszy zbiór tworzą różnego rodzaju strugi. Wygładzone silną dłonią stolarza rękojeści olbrzymich strugów spustów czy lekkie, finezyjne w swej formie, ostrza hebli dekoracyjnych od dziesiątków lat pilnie strzegą tajników stolarskiego fachu, nasycając ekspozycję niepowtarzalnym klimatem. Starsi rozpoznają te przedmioty z daleka, dla młodszych ich nazwa i przeznaczenie są już zagadką.

Strug (hebel) jest przyrządem stolarskim, przeznaczonym do ręcznej obróbki drewna struganiem. Wyposażony jest w żelazne ostrze, osadzone w podłużnym grabowym klocku (rzadziej w metalu), służące do wygładzania i wyrównywania drewnianych powierzchni.

Obok piły, zalicza się go do najważniejszych narzędzi w stolarstwie, wiążąc jego udoskonalenie z wyodrębnieniem się tego rzemiosła jako zawodu. Stolarstwo jest zawodem stosunkowo młodym, młodszym na przykład niż ciesielstwo. W miastach wyodrębniło się ono w okresie średniowiecza natomiast na wsi na przełomie XVIII i XIX w. Prace w stolarni dzielą się na: piłowanie, gładzenie (heblowanie), frezowanie, wiercenie otworów, szlifowanie, prace związane z klejeniem i prace wykończeniowe związane z nanoszeniem powłok i ozdób. Heblowanie - gładzenie jest jednym z ważniejszych etapów, dlatego w warsztacie stolarskim, pośród innych narzędzi, rodzajów strugów jest najwięcej. Ze względu na zastosowanie podzielić je należy na trzy grupy: do obróbki powierzchni, do wyrabiania złączy oraz do dekorowania.

Dzięki użyciu strugów z pierwszej grupy można uzyskać gładką powierzchnię drewna. Według kolejności używania zaliczyć tu można: zdzierak - szrubhebel, równiak - szlihthebel, gładzik - puchebel.

Heble do wyrabiania złączy stolarskich występują zawsze w parze, dzięki czemu wypustka zawsze pasuje do rowka. Zaliczają się do nich przede wszystkim szpuntownik - nutownik. Nutownik wyrabia rowek zwany fugą (nutem lub pazem) natomiast szpuntownik - wypustkę zwaną czopem (szpuntem lub felcem). Do tej samej grupy zalicza się również inny w kształcie wybiornik - grundhebel, który oczyszcza rowki wycięte piłą gratzegą. Do wyrabiania wypustek służy również wręgownik zwany felcheblem.

Strugi dekoracyjne - zdobniki - służące do wykonywania zdobień mają wiele kształtów. Nazywa się je również krajnikami lub kątnikami.

Znamiennym jest fakt, że nazwy większości narzędzi stolarskich wywodzą się tradycyjne z języka niemieckiego. Nazwy polskie miało niewiele narzędzi, między innymi dwuosobowy strug zwany bykiem lub rogaczem. Polskie słowa: strug, zdzierak, zdzieracz, skrobak, skrobacz są odpowiednikami nazwy niemieckiej hebel, przekształcanej również na śrubhebel czy szrothebel . Artykulacja i zapamiętywanie nazw niemieckich przysparzały dawnym stolarzom nie lada kłopotu. Często działo się tak, że nieporadna wymowa niemiecko brzmiących słów powodowała powstawanie i wprowadzanie do języka zawodowego zniekształconych nazw. Mówiono, więc: ślechtubel zamiast szlihthebel, felcubel zamiast falchebel czy putzubel zamiast puchebel.

Ciekawym jest, że tak ważne w stolarstwie i różnorodne w swym gatunku narzędzie funkcjonuje zupełnie odmiennie na płaszczyźnie językowej. Mało jest utartych połączeń wyrazowych, w których pojawiają się: strug, hebel, strugać, heblować. W odniesieniu do typowych czynności nazywających pracę stolarza funkcjonują konstrukcje wyrazowe takie, jak:
strugać (heblować, ociosywać)
'ścinać z czego podłużne wióry w celu wygładzenia powierzchni lub nadania czemu odpowiedniego kształtu': Strugać patyk /paliki, ołówek, deskę/.
'wycinać co z drewna za pomocą ostrego narzędzia; wyrzynać': Strugać łyżki /fujarkę/.

Słowo strugać wchodzi również w połączenia z wyrazami tworząc wypowiedzenia nazywające czynności kucharskie: 'usuwać z czego zewnętrzną warstwę , skórkę, łupinę; obierać, skrobać': Strugać ziemniaki /marchewkę/.

Z wyrazem strugać funkcjonują również związki frazeologiczne o charakterze pejoratywnym. Wielki pożytek płynący z zastosowania narzędzia, jakim jest strug, nie przekłada się w żadnym razie na znaczenie potocznych frazeologizmów, jak:

strugać kogo 'udawać kogoś, robić z siebie kogoś': Strugać (z siebie) wariata /bohatera, niewiniątko/;
strugać marchewkę 'wykonywać palcami ruch przypominający skrobanie marchwi' (forma drażnienia się z kimś);
czy strugać (częściej ciosać) komuś kołki na głowie, posp. na łbie 'męczyć, dręczyć kogoś, pozwalać sobie na wszystko w stosunku do kogoś'.

Zatem, aby pożytku przysporzyć, strugać drewno jak najbardziej przystoi, a unikać wypada strugania wariata lub, co gorsza, strugania komu kołków na głowie...

Iwona Jurczyk

Wykorzystana literatura:
Encyklopedia PWN, t.3., Warszawa 1999
Mały Słownik Języka Polskiego pod red. E. Sobol, PWN, Warszawa 1997
Słownik Poprawnej Polszczyzny PWN pod red. W. Doroszewskiego, PWN, Warszawa 1980
Z. A. Skuza Ginące zawody w Polsce, Sport i Turystyka MUZA S.A., Warszawa 2006
H. Kuroń, Słownik rzemieślniczy, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1963
Muzeum Rzemiosła w Krośnie. Przewodnik, Krosno 1991